Η Μίλατος είναι ένα παραδοσιακό χωριό της Κρήτης ανατολικά της ευρύτερης τουριστικής περιοχής Σισίου – Μαλλίων – Χερσονήσου. Απέχει 40 χλμ. από τον διεθνή αερολιμένα Ηρακλείου.
Η παραλία Μιλάτου αποτελεί ένα όμορφο ψαροχώρι με γραφικά ταβερνάκια που προσφέρουν στους επισκέπτες την καθημερινή σοδειά από τα ψαροκάϊκα. Ομορφες ακρογιαλιές και πολλά φυσικά τοπία ικανοποιούν τον επισκέπτη που επιζητά δύσκολους συνδυασμούς βουνού – θάλασσας.
Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, στη Μίλατο και στην παραλία μένουν 407 μόνιμοι κάτοικοι, οι περισσότεροι από τους οποίους το καλοκαίρι ασχολούνται με τον τουρισμό και την αλιεία και τον Χειμώνα με την ελαιοκομία, αφού στη Μίλατο παράγονται περισσότεροι από 100 τόνους ελαιόλαδο ετησίως.
Αρχαιολογικά στοιχεία
Η Μίλατος ή Μίλητος είναι γνωστή και από τον Όμηρο (Ιλ. Β 647), ο οποίος την αναφέρει μεταξύ των επτά πόλεων, οι οποίες πήραν μέρος στην εκστρατεία της Τροίας με τους Ιδομενέα και Μηριόνη. Πρώτος οικιστής της αναφέρεται ο Σαρπηδών, αδελφός του Μίνωα, και κατά τον Απολλόδωρο (3,1,2) ιδρύθηκε από τον Μίλητο, τον γιο του Απόλλωνος και της Αρείας και εγγονό του Κλεόχου. Η ίδια η πόλη υπήρξε μητρόπολη της ιωνικής Μιλήτου. Η Μίλατος (δωρική μετονομασία της Μιλήτου) άκμασε από τους κλασικούς ως τους ελληνιστικούς χρόνους, όποτε καταστράφηκε από τους Λυκτίους (200 περίπου π.Χ.), (Στράβων β’, 10, σελ. 479). Στην περιοχή της πάντως έχουν ανακαλυφθεί αντικείμενα μινωικής τέχνης, καθώς και μυκηναϊκοί τάφοι και δοχεία μυκηναϊκού ρυθμού, στοιχεία που υποδηλώνουν και προϊστορικό παρελθόν. Η αρχαία πόλη φαίνεται ότι βρισκόταν στο σημερινό λόφο Καστέλλο. Την πόλη μνημονεύει επίσης ο Στράβων (β’, 12, σ.570), ο Παυσανίας (Φωκ. Κ.30) και άλλοι. Η Μίλατος ήταν πατρίδα του Πινδάρεω, ο οποίος, κατά τη μυθολογία, έκλεψε το σκύλο του Δία και τον παρέδωσε στον Τάνταλο. Ο Δίας σκότωσε τον Πινδάρεω και τη γυναίκα του και άφησε ορφανές τις τρείς κόρες τους, την Αηδόνα, την Κλεοθήρα και τη Μερόπη, αγάμους, τις οποίες ανάθρεψε η Αφροδίτη. Η Ήρα τους έδωσε τη φρόνηση και το κάλλος, η Άρτεμις το ανάστημα του σώματος και η Αθηνά εδίδαξε σε αυτές τα γυναικεία έργα. Όταν η Αφροδίτη πήγε στον ουρανό να ξητήσει από το Δία ευτυχισμένο γάμο για τις προστατευόμενές της, οι Αρπύιες άρπαξαν τις παρθένους κόρες του Πινδάρεω και τις παρέδωσαν στις Ερινύες για να τις έχουν σκλάβες.
Ιστορικά στοιχεία
Το Φεβρουάριο του 1823, περίπου 2000 γυναικόπαιδα από τις γύρω περιοχές, κλείστηκαν στο σπήλαιο της Μιλάτου για να γλυτώσουν από το μαχαίρι του Χασάν Αγά, που λεηλατούσε ανελέητα το Λασίθι. Όμως ένας τούρκος (βενετσιάνικης καταγωγής), ο Ντερές, πρόδωσε το καταφύγιο των Χριστιανών. Η πολιορκία κράτησε 15 μέρες. Αρχικά τους πολιορκούσαν 5000 τούρκοι και στη συνέχεια άλλοι 16.000! Στην πείνα και στη δίψα προστέθηκε και η δυσωδία όσων πέθαιναν…
Αποφάσισαν να παραδοθούν, ελπίζοντας ότι οι τούρκοι θα τους άφηναν να φύγουν χωρίς να τους πειράξουν, όπως τους ορκίζονταν. Οι τούρκοι όμως όχι μόνο δεν τήρησαν την υπόσχεσή τους, αλλά ξεχύθηκαν σε μια απίστευτης βαρβαρότητας σφαγή. (Ο Χασάν Αγάς πλήρωσε πολύ σύντομα τα εγκλήματα που είχε διαπράξει σ’ ολόκληρη την Κρήτη: δεν πρόλαβε να χαρεί τη νίκη του και βγαίνοντας καβαλάρης μια μέρα για σεργιάνι, το άλογό του αφηνίασε κι ο αγάς πέφτοντας, σκοτώθηκε επί τόπου).
Κάθε χρόνο, την Κυριακή του Θωμά, οι κάτοικοι της περιοχής ανηφορίζουν 3χλμ έξω από το χωριό, στην πλαγιά μιας απότομης χαράδρας, στο σπήλαιο αυτό, ένα από τα ομορφότερα και μαρτυρικότερα της Κρήτης, για να τιμήσουν τα αθώα θύματα μιας τρομερής σφαγής που έγινε εκεί.
Η επέτειος της σφαγής απότελεί Εθνική Εορτή και στους ήρωες αποδίδονται τιμές όπως ορίζει το σχετικό πρωτόκολλο, ενώ εκτελείται Θεία Λειτουργία και Επιμνημόσυνος Δέησις στο μικρό εκκλησάκιτου Αγίου Θωμά που έχει κατασκευαστεί εντός του σπηλαίου.
